«Փաստ» թերթը գրում է․
«Առավոտները մարդիկ երեխայի են նման: Առավոտը մարդու մանկությունն է և իրականությունը չընդունելու վաղորդյան այդ վայրկյանները մեզ դարձնում են Երեխաների երկրի քաղաքացի»: Վանո Սիրադեղյանի տողերն են՝ «Ձեռքդ ետ տար ցավի վրայից» գրքի նույնանուն պատմվածքից, որն այս օրերին հիշելու, կրկին վերընթերցելու առիթները շատ էին, եթե չհաշվենք միայն ցավի վրայից ձեռքը հետ տանելու հրամայականը: Բայց առավոտ էր, ու հենց առավոտվա մասին տողերն էին մտքումս, երբ որոշեցի սովորության համաձայն քայլել դեպի մոտակա այգի։ Իրականությունը չընդունելու առավոտներից մեկն էր:
Ավելի շուտ, մի կերպ ընդունելու ու նոյեմբերի 20-ին սեպտեմբերի 27-ից առաջ ունեցած ապրելակերպին քիչքիչ վերադառնալու առավոտը, որովհետև բոլորս իրար ուժեղ ու պինդ լինելու խորհուրդ ենք տալիս: Ասում ենք՝ պետք է շարունակենք ապրել, սովորել, աշխատել, ավելի լավը դառնալ: Նաև լավ երկիր սարքելու խոստում ենք տալիս՝ արժանի լինելու նրանց, ովքեր ավելի բարձրում մնացին… Ճիշտ ենք անում, որովհետև այլընտրանքը չունենք: Իսկ այգի հասնելու ճանապարհը թեպետ կարճ էր, բայց արդեն մի քանի սև ժապավենի էի հանդիպել: Ամեն մեկը մի տան լույս, ամեն մեկի մեջ չիրականացած երազանքներ, կիսատ թողած կյանք, ուսում, չասված բառեր, մենակ մնացած կին ու երեխա, սիրելի աղջիկ, որն այդպես էլ չհասցրեց լսել սիրո խոստովանությունը:
Սև ժապավենները շնչահեղձ են անում, խեղդում են քեզ հենց այն իրականության մեջ, որը չընդունելու համար էիր ճամփա ընկել: Քայլերս դանդաղում են, բայց փորձում եմ հասնել այգի՝ ինքս ինձ համոզելով ու հիշելով այլընտրանք չունենալու մասին: Պատերազմից առաջ հաճախ էի գալիս այստեղ առավոտյան մտքերս իմի բերելու ու մարզվելու համար: Բայց ինձ համար ժամանակը հենց այստեղ էր կանգ առել, որովհետև սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան հենց այստեղ լսեցի պատերազմի բոթը, որից հետո մեր վազքուղին կիսատ մնաց… Շատերի վազքուղին էլ փոխվեց, ու կիսատ մնաց կյանքի վազքուղին: Ի վերջո, հասա, բայց չկարողացա առաջ գնալ: Գրեթե սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան ունեցած նույն զգացողությունն էր, թեպետ այն ժամանակ վազում էինք, իսկ հիմա՝ հազիվ քայլում… 4-րդ ժապավենը հենց այգու կողքին էր՝ մանկության տարիների ընկերոջ անունով:
Եվ քանի քանիսս ենք մտածել մանկության տարիների կռիվները մի քանի անգամ նորից վերապրելու, բայց ոչ մի կերպ իրական կռվում նրանց չկորցնելու մասին: Մենք շատ մեծ կորուստ ու բեռ ունենք մեր ուսերին: Նաև մեծ համազգային ցավ ունենք, որտեղ յուրաքանչյուր կորուստ ցավի իր չափաբաժինն ունի: Չենք կարող համեմատել անհետ կորածի հարազատի ցավը զոհված զինվորի ծնողների ցավի հետ, որը, որքան էլ տարօրինակ լինի, Աստծուց շնորհակալ է լինում, որ գտել է որդու դին, կամ որ որդին գերի չի ընկել։ Սարսափելի իրականություն՝ չխենթանալու հրամայականով: Երևանում ապրողի ու, օրինակ՝ Հադրութում կամ Շուշիում իր ամբողջ կյանքն անցկացրածի ցավն էլ համեմատելի չէ: Անգամ հադրութցու ցավը համեմատելի չէ այն արցախցու ցավի հետ, որի տունը մեզ մնացած, նախնական տվյալներով, շուրջ 3000 քկմ-ի մեջ է, բայց որ ամենևին չի ուրախացել գնդակոծություններն արհամարհած լավ բերքի լուրից: Հավաքելու ցանկություն էլ չկա:
Ավելի մեծ հարցի առաջ է՝ այսքանից հետո որտե՞ղ կառուցել, որտե՞ղ տեսնել երեխաների ապագան, որովհետև նույն շրջանի, բայց ուրիշ գյուղի հարևանը միայն օրերս էր իմացել, որ բնակավայրը լքելու համար մի օր ժամանակ ունի: Թշնամու վերահսկողության տակ անցած գյուղից հարազատի շիրիմը տեղափոխել հասցնողի ցավը այդպես էլ դա չհասցրածի ցավից էլի ուրիշ է: Կարող ենք էլի շարունակել ու խոսել անհամեմատելի ցավերի մասին, բայց այս ամենի՝ այս տարբեր, բայց մեկ ընդհանուր համազգային ցավի մեջ, ամեն դեպքում, կապող մի թել կար, որը չպետք է կտրվեր: Այդ թելը ցավը կիսել անունն ունի, իսկ եթե այդ գիտակցումը չկա, գոնե պետք է փորձել հետ տանել ձեռքերը ցավի վրայից:
Ինչո՞ւ այդ թելը կտրվեց: Թելը կտրվեց, որովհետև մեր մեջ կան մարդիկ, ովքեր համարձակվում են անհամեմատելին համեմատելի դարձնել ու, օրինակ՝ արցախցիներին ասել՝ ձեր գույքի կորուստը համեմատելի չէ կյանքերի կորստի հետ, որովհետև մեր մեջ կան մարդիկ, ովքեր տունն ու հայրենիքը գույք են դարձնում:
Առավել մանրամասն` թերթի այսօրվա համարում
